Przyjęty w Konstytucji model sądownictwa polega na wyodrębnieniu dwóch niezależnych wobec siebie pionów sądownictwa: jednego obejmującego sądy powszechne i sądy wojskowe z Sądem Najwyższym na czele oraz drugiego pionu obejmującego sądy administracyjne, z Naczelnym Sądem Administracyjnym na czele. Z unormowań zawartych w Konstytucji (art.
175 ust. 1) wynika wprost, że sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości jako wyodrębniona część władzy sądowniczej.
Art. 184 Konstytucji RP określa właściwość sądów administracyjnych, a w konsekwencji określa, na czym polega sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez sądy administracyjne. Zgodnie z tym przepisem, "NSA oraz inne sądy administracyjne sprawują, w zakresie określonym w ustawie, kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej". Z przepisu tego wynika zatem jednoznacznie, iż sprawowanie wymiaru sprawiedliwości poprzez kontrolę działalności administracji publicznej należy do sądów administracyjnych, a nie innych sądów.
Wynika z powyższego, że sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości poprzez kontrolę działalności organów administracji publicznej, która jest równoznaczna z kontrolą wykonywania administracji publicznej. Kontrola ta, tak jak dotychczas, powinna być sprawowana pod względem zgodności z prawem. Natomiast sądy administracyjne nie zastępują organów administracji publicznej w załatwianiu spraw administracyjnych (w przeciwieństwie do sądów powszechnych, które – z wyjątkami – które rozpoznają sprawę w celu jej końcowego załatwienia).
Konstytucja RP z 1997 roku przewiduje co najmniej dwuinstancyjne postępowanie sądowe. Rozwiązanie to, zrealizowane w zakresie sądownictwa administracyjnego przez powołane ustawy z 2002 r., stanowi realizację konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawa, a w szczególności wynikającej z niej zasady prawa do sądu. Istotą sądownictwa administracyjnego jest zatem zapewnienie wszystkim podmiotom ochrony przed naruszeniami prawa ze strony organów administracji publicznej, a co najistotniejsze - zapewnienie tejże ochrony sprawowanej przez niezależny, niezawisły i bezstronny organ, jakim jest sąd administracyjny.
Zgodnie z art. 1 § 1 pusa, sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej.
