- Podstawy konstytucyjne
W pierwszej kolejności należy wyraźnie rozdzielić kompetencje sądów powszechnych i administracyjnych. Granice właściwości sądów administracyjnych zostały określone wprost w Konstytucji. Sądy administracyjne (NSA oraz inne sądy administracyjne) sprawują wymiar sprawiedliwości poprzez kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Zakres tej kontroli określają ustawy zwykłe (art. 184 Konstytucji). Sądy administracyjne rozstrzygają także spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej (art. 166 ust. 3).
- Ppsa
Art. 3 § 2 ppsa normuje zakres kontroli działalności administracji publicznej sprawowanej przez sądy administracyjne. Kontrola ta obejmuje orzekanie w sprawach skarg na:
- dec. administracyjne;
- postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty;
- postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;
- inne niż określone w pkt 1-3 akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa;
- pisemne interpretacje przepisów prawa podatkowego wydawane w indywidualnych sprawach;
- akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej;
- akty organów jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, inne niż określone w pkt 6, podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej;
- akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego;
- bezczynność organów w przypadkach określonych w pkt 1-5.
Zgodnie z art. 3 § 3 ppsa, sądy administracyjne orzekają także w sprawach, w których przepisy ustaw szczególnych przewidują sądową kontrolę, i stosują środki określone w tych przepisach. Ponadto sądy administracyjne rozstrzygają spory o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i między samorządowymi kolegiami odwoławczymi, o ile odrębna ustawa nie stanowi inaczej, oraz spory kompetencyjne między organami tych jednostek a organami administracji rządowej (art. 4 ppsa). Art. 5 ppsa określa w sposób negatywny zakres właściwości sądów administracyjnych. Zgodnie z powołanym przepisem sądy administracyjne nie są właściwe w sprawach:
1) wynikających z nadrzędności i podległości organizacyjnej w stosunkach między organami administracji publicznej;
2) wynikających z podległości służbowej między przełożonymi i podwładnymi;
3) odmowy mianowania na stanowiska lub powołania do pełnienia funkcji w organach administracji publicznej, chyba że obowiązek mianowania lub powołania wynika z przepisów prawa
Przedmiotem postępowania w sprawach sądowoadministracyjnych przed sądami administracyjnymi jest zatem:
- rozstrzyganie o legalności aktów i czynności administracyjnych;
- orzekanie o bezczynności administracji;
- orzekanie w sprawie grzywny za niewykonanie orzeczenia sądowego;
- podejmowanie uchwał w sprawach pytań prawnych (wyłącznej kompetencji NSA);
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych.
Kontrola sądów administracyjnych jest sprawowana pod względem zgodności z prawem, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Kontrola ta obejmuje badanie zgodności z prawem indywidualnych aktów administracyjnych, czynności kreujących pozycję prawną określonych podmiotów niezwiązanych ze strukturą administracji, a także badanie zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
Sądy administracyjne badają legalność dwojakiego rodzaju aktów administracyjnych - władczych aktów indywidualnych (np. dec., postanowienia), oraz aktów normatywnych (akty prawa miejscowego).
Natomiast wedle kryterium uprawnień orzeczniczych sądu administracyjnego można wyróżnić:
- kontrolę bezpośrednią - gdy sąd ten rozpatruje skargę na określony akt normatywny;
- kontrolę pośrednią – gdy sąd sam ocenia legalność konkretnego przepisu prawa pod względem zgodności z aktem prawnym wyższego rzędu (a gdy stwierdzi niezgodność, to odmawia jego zastosowania w indywidualnej sprawie sądowej, bądź występuje do TK z pytaniem prawnym).
